کانون فرهنگی هنری منتظران ظهور

کانون فرهنگی هنری منتظران ظهور

احاديث ياد شده به صراحت دلالت دارند بر اين که ارواح مؤ‌منان به وادي السلام نجف منتقل مي‌شوند، در عالم برزخ در آن سرزمين پاک با يکديگر انس مي‌گيرند وبه گفت وگو مي‌پردازند واز نعمت‌هاي بي‌کران الهي متنعم مي‌باشند، ولي در احاديث ديگري از وجود (ملک نقّال) ونقل وانتقال اجساد برخي از مؤ‌منان به وادي السلام نجف وديگر مشاهد مشرفه سخن رفته است.(1) اين احاديث را محمد نبي تويسرکاني (م 1320 هـ) در کتاب لئالي الا‌خبار گرد آورده(2) وسيد محمد باقر قزويني، از شاگردان شريف العلما (م 1245 هـ) در اين رابطه کتاب مستقلي تأ‌ليف کرده، آن را رسالهِ اثبات ملک نقّال نام نهاده است.(3) در اين رابطه مکاشفهِ بسيار جالبي براي مرحوم ملا مهدي نراقي در وادي السلام رخ داده، که سه تن از ملائکهِ نقال را مشاهده کرده که پيکر مؤ‌مني را به وادي السلام نجف اشرف حمل مي‌کنند. مشروح اين داستان را شيخ محمود عراقي با سند بسيار معتبر وقابل استناد از مرحوم نراقي نقل کرده است.(4) داستان جالب ديگري در همين رابطه براي مرحوم شيخ فضل الله نيشابوري (م 1357‌هـ) رخ داده، که مشروح آن را به صورت مستند در کتاب (اجساد جاويدان) آورده‌ايم.(5)

از ويژگي هاي وادي السلام:

مرحوم ديلمي در ارشاد مي‌فرمايد: از ويژگي هاي تربت امير المؤ‌منين (عليه السلام) اين است که از کساني که در آن سرزمين دفن شوند عذاب قبر وسؤ‌ال نکير ومنکر برداشته مي‌شود، چنان که در روايات صحيح به آن تصريح شده است.(6) براي همين است که بسياري از بزرگان وصيت مي‌کردند که جنازه‌شان را به نجف اشرف منتقل کنند ودر جوار حرم ملکوتي امير مؤ‌منان، در بهشت روي زمين (وادي السلام) به خاک بسپارند. تعداد کساني را که در طول چهارده قرن در اين سرزمين مقدس به خاک سپرده شده‌اند، جز خداوند منان نمي‌داند. گذشته از سفرنامه‌هاي جهانگردان، در گزارش‌هاي محرمانهِ بريتانيا نيز از رقم بالاي جنازه‌هايي که به جهت قداست مکان از ممالک مختلف جهان با امکانات محدود آن زمان به وادي السلام آورده مي‌شد، گفت‌ وگو شده است.(7) مرحوم ديلمي از برخي از صلحاي نجف اشرف نقل کرده که در عالم روِ‌يا ديده است از هر قبري که در آن سرزمين وجود دارد، ريسماني بيرون آمده به گنبد مولاي متقيان گره خورده است.(8) سپس اضافه مي‌کند که از ويژگي‌هاي اين سرزمين مقدس اين است که ارواح همهِ مؤ‌منان به سوي آن گسيل مي‌شوند.(9)

مقام صاحب الزمان:

از درب طوسي صحن مقدس امير مؤ‌منان (عليه السلام) بيرون آمده، از مسجد شيخ طوسي مي‌گذريم، از درب اصلي وادي السلام وارد شده، از مقام هود وصالح مي‌گذريم، اولين مسير ماشين رو که در سمت چپ ما قرار دارد، مسير مقام حضرت مهدي (عليه السلام) مي‌باشد. مسير کوتاهي را پيموده با گنبد سبزي روبه‌رو مي‌شويم که در طول قرن ها به مقام حضرت مهدي (عليه السلام) شهرت داشته، در طول قرون واعصار صدها نفر در اين مکان مقدس به محضر کعبهِ مقصود وقبلهِ موعود تشرف يافته، کرامات ومعجزات بي‌شماري از آن بزرگوار در اين مقام مشاهده شده، بيماران صعب العلاجي با نفس مسيحايي‌اش شفا يافته، عاشقان دلسوخته وشيعيان شيفته‌اي پس از يک عمر (يا ابن الحسن) گفتن واشک حسرت ريختن، در اين مکان مقدس شاهد مقصود را مشاهده نموده، پيشاني ادب بر آستان ملک پاسبانش نهاده، خاک زير پايش را توتياي چشم خود قرار داده‌اند، که به چند نمونه از آن ها در پايان اين نوشتار اشاره خواهيم نمود. کاشي‌کاري گنبد وبارگاه موجود، در سال 1310 هـ . ق توسط شخصي به نام سيد محمد خان پادشاه سند انجام شده است. ساختمان قبلي توسط سيد بحر العلوم (متوفاي 1212 هـ . ق) تجديد بنا شده بود.(10) در محراب مقام حضرت مهدي (عليه السلام) سنگي موجود است که زيارتنامهِ حضرت بقيه الله (ارواحنا فداه) بر آن نقش شده است تاريخ کنده‌کاري اين سنگ نهم‌شعبان‌1200 هـ . ق مي‌باشد.(11) محدث نوري در مورد تاريخچهِ مقام حضرت مهدي (عليه السلام) مي‌نويسد: در بيرون سور شهر نجف در سمت غربي قبرستان معروفِ وادي السلام مقام مقدس حضرت مهدي (عجل الله تعالى فرجه الشريف) واقع است، که از براي آن: صحن، گنبد، مقام وبارگاهي است ودر آن جا محرابي است منتسب به حضرت مهدي (عجل الله تعالى فرجه الشريف) که علت اين انتساب معلوم نيست، نمي‌دانيم که آيا در آن جا کسي آن سرور را ديده، يا کرامتي از آن حضرت در آن مکان مقدس ظاهر گشته؟ جز اين که آن مقام شريف از قديم الايام وجود داشته است.(12) مرحوم محدث قمي نيز در (هديه الزائرين) همان بيان استادش محدث نوري را آورده است. در داستان تشرّف يک سعادتمند کاشاني که در مقام حضرت مهدي (عجل الله تعالى فرجه الشريف) در وادي السلام، رخ داده ومشروح داستانش در بحار الانوار آمده وبه عنوان (مقام مهدي) تصريح شده است.(13) محدث نوري پس از نقل اين داستان مي‌فرمايد: از امثال اين داستان معلوم مي‌شود که اين مقام شريف در آن زمان وجود داشته وانتسابش به حضرت مهدي (عليه السلام) معروف ومشهور بوده است.(14) علامهِ بزرگوار مولا محمد تقي مجلسي (متوفاي 1070 هـ . ق) در کتاب گرانسنگ (لوامع صاحب قراني) که در سال 1066 هـ . ق به تأ‌ليف آن پرداخته،(15) گزارش سفر خود به عتبات عاليات را به طور مشروح آورده ودر ضمن آن فرموده: 28 سال پيش از اين(16) به زيارت حضرت امير المؤ‌منين مشرف شدم... مشغول رياضت شاقه شدم، اکثر ايام در مقام حضرت صاحب الامر (عليه السلام) مي‌بودم که در خارج نجف اشرف واقع است... شب ها پروانه‌وار بر دور روضهِ مقدسه مي‌گشتم... روزها در مقام حضرت صاحب الامر (عليه السلام)...(17) بيان مجلسي اول صريح است در اين که اين مقام در عهد او نيز موجود بوده وبه حضرت صاحب ‌الامر (عليه السلام) منتسب بوده است. در کتاب لؤ‌لؤ الصّدف في تاريخ النجف تأ‌ليف سيد عبد الله، مشهور به ثقه الاسلام، که در تاريخ 1322 هـ . ق تاليف شده،(18) آمده است که در مقام حضرت مهدي (عليه السلام) سنگ مرمري هست که زيارتنامهِ آن حضرت بر آن حک شده، وتاريخ کنده‌کاري آن 912 هجري مي‌باشد. از بررسي مطالب بالا به اين نتيجه مي‌رسيم که اين مقام در طول قرون واعصار به عنوان مقام حضرت مهدي (عليه السلام) اشتهار داشته وهمه روزه پذيراي هزاران تن از شيفتگان دلسوخته وعاشقان پاکباختهِ کعبهِ موعود وقبلهِ مقصود بوده است. نگارنده در سفرهاي خود به عتبات عاليات، در سال هاي 1357، 1377، 1379 و1382 ش. به زيارت اين مکان مقدس شرفياب شده، ودر هر نوبت شاهد اجتماع صدها نفر از مشتاقان وارادتمندان ساحت مقدس حضرت بقيه الله (ارواحنا فداه) در طول ساعات روز بوده است. ولي به طوري که محدث نوري ومحدث قمي بيان فرموده‌اند از تاريخچهِ دقيق آن اطلاعي در دست نيست. در سمت راست مقام چاهي است که راهيان نور وعاشقان کوي محبوب از آبِ آن تبرک مي‌جويند ومي‌گويند که مکرر ديده شده که حضرت صاحب (عليه السلام) از آن وضو گرفته‌اند. در سمت چپ مقام نيز اطاق ومحرابي هست که به مقام امام صادق (عليه السلام) مشهور است. در طول قرون واعصار مقام حضرت مهدي (عليه السلام) خدمه‌اي داشت که متصدي تنظيف وادارهِ آن بودند وبراي مقام موقوفاتي بوده که براي روشن نگاه داشتن مقام هزينه مي‌شد. در گذشته در اطراف مقام خانه‌هايي بوده که خدّامِ مقام در آن ها سکونت داشتند، پس از هجوم وهابيان وناامن شدن آن‌جا، آن ها نيز خانه‌هاي خود را ترک گفته، به داخل شهر رفتند، اين خانه‌ها به تدريج متروکه ومخروبه شدند. ادارهِ مقام اينک در دست تيره‌اي از اهالي نجف به نام آل ابو اصيبع مي‌باشد.(19)

جايگاه منبر حضرت قائم:

در احاديث فراواني از منبر قائم آل محمد (عجل الله تعالى فرجه الشريف) وجايگاه آن گفت‌وگو شده، که به چند نمونه از آن‌ها اشاره مي‌کنيم: 1. امام صادق (عليه السلام) مي‌فرمايد: کَأنّي أنظُرُ إلى القائِمِ عَلى مِنبَرِ الکُوفَةِ وَحَولَهُ أصحابُهُ ثَلاثُ مِائَةٍ وَثَلاثَةَ عَشَرَ رَجُلاً عِدةَ أهلِ بَدرٍ، وَهُم أصحابُ الألوِيَةِ، وَهُم حُکّامُ اللهِ في أرضِهِ عَلى خَلقِهِ.(20) گويي قائم (عليه السلام) را بر فراز منبر کوفه مي‌بينم که 313 تن يارانش _ به تعداد اصحاب بدر _ در اطراف او حلقه زده‌اند؛ آن ها پرچمداران وفرمانروايان خداوند در روي زمين در ميان بندگان خدايند. 2. فرات بن احنف کوفي مي‌گويد: در محضر امام صادق (عليه السلام) عازم زيارت مولاي متقيان امير مؤ‌منان (عليه السلام) بوديم، هنگامي که به (ثويه)(21) رسيديم، امام (عليه السلام) پياده شدند ودو رکعت نماز به جاي آورد، پرسيدم اين چه نمازي بود؟ فرمود: هذا مَوضِعُ مِنبَرِ القائِمِ، أحبَبتُ أن أشکُرَ اللهَ في هذَا المَوضِع.(22) اين جا محلّ منبر حضرت قائم (عليه السلام) است، دوست داشتم که در اين جا نماز شکر به جاي آورم. 3. ابان بن تغلب از اصحاب سرشناس امام باقر وامام صادق (عليه السلام)(23) مي‌گويد: در محضر امام صادق (عليه السلام) بودم، که از ظَهر کوفه گذر کرد، در نقطه‌اي پياده شد ودو رکعت نماز خواند، کمي جلوتر رفته دو رکعت ديگر به جاي آورد، اندکي جلوتر رفته دو رکعت ديگر خواند، آن گاه فرمود: اين جا محل قبر امير مؤ‌منان (عليه السلام) مي‌باشد. پرسيدم: جانم به فداي شما باد، آن دو مورد ديگر که نماز گزارديد کجا بود؟ فرمود: مَوضِعُ رَأ‌سِ الحُسَينِ (عليه السلام) وَمَوضِعُ مِنبَرِ القائِمِ (عليه السلام). يکي محل سرِ مقدس امام حسين (عليه السلام) وديگري محل منبر حضرت قائم (عليه السلام) مي‌باشد.(24) 4. مبارک خباز گويد: هنگامي که امام صادق (عليه السلام) به حيره(25) تشريف فرما شد به من امر فرمودند که بر استر ودراز گوش زين بگذارم، چون زين نهادم سوار شد.من نيز سوار شدم، به محلي رسيديم که سيل آن جا را گود کرده بود، در آن‌جا فرود آمده دو رکعت نماز گزارد، اندکي جلوتر رفته دو رکعت ديگر به جاي آورد، کمي جلوتر رفته دو رکعت ديگر نيز نماز خواند. آن‌گاه سوار شده بازگشت. عرض کردم: (جانم به فداي شما، اين سه مورد که نماز گزارديد کجا بود؟)فرمود: (اولي محل قبر امير مؤ‌منان (عليه السلام) ، دومي محل سر مقدس امام حسين (عليه السلام) ، سومي محل منبر حضرت قائم (عليه السلام)).(26) سيد بن طاووس اين حديث را از طريق خواجه نصير طوسي با سند معتبر از مبارک خباز روايت کرده است.(27) 5. سيد بن طاووس عين اين حديث را با سلسله اسناد خود از (ابو الفرج سندي)(28) روايت کرده است، در آن جا نيز تصريح شده که سومي محل منبر حضرت قائم (عليه السلام) است.(29) در اين احاديث پنجگانه، به (محلّ منبر قائم) (عليه السلام) به عنوان محلّي در ظهر کوفه که امام صادق (عليه السلام) در آن جا فرود آمده ودو رکعت نماز گزارده وفرموده: (اين‌جا محل منبر قائم (عليه السلام) مي‌باشد) تصريح شده است. علامه مامقاني در شمار آداب زيارت نجف اشرف، از زيارت پيامبران عظيم ‌الشأن مدفون در نجف: حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت هود وحضرت صالح سخن گفته، سپس مي‌فرمايد: شايسته است در نجف اشرف زيارت سرِ مقدس امام حسين ومحل منبر حضرت قائم (عليه السلام).(30) در مورد سرِ مقدس توضيحاتي داده، در پايان مي‌فرمايد: مستحب است زيارت امام حسين (عليه السلام) در مسجد حنانه؛ زيرا بر اساس روايتي ساعت‌ها سرِ مقدس امام حسين (عليه السلام) در آن جا بر زمين نهاده شده بود.(31) امّا در باره جايگاه منبر حضرت قائم (عليه السلام) مي‌فرمايد: تاکنون محل منبر حضرت قائم (عليه السلام) (عجل الله تعالى فرجه الشريف) به صورت مشخص معلوم نيست. ولي به عنوان يک احتمال مي‌فرمايد: من احتمال مي‌دهم _ بدون دليل استوار _ که محلّ منبر قائم (عجل الله تعالى فرجه الشريف) همان مقام مشهور به مقام حضرت مهدي (عليه السلام) در وادي السلام باشد.(32) علامه سيد جعفر آل بحر العلوم، اين احتمال را به صورت قطعي وبه طور ارسال مسلّم نقل کرده مي‌فرمايد: محل منبر قائم (عليه السلام) محلّي است در خارج نجف، که گنبدي با کاشي سبز دارد وبه عنوان: مقام مهدي (عليه السلام) شناخته مي‌شود، که پدر بزرگم سيد بحر العلوم آن را تعمير کرد، سپس در سال 1310 هـ . ق سيد محمد خان پادشاه سند آن را تعمير ومرمّت نمود وکراماتي به آن جا نسبت داده مي‌شود.(33) سيد بحر العلوم در فصل ديگري پس از بر شمردن روايات وادي السلام مي‌نويسد: (محل منبر حضرت قائم (عليه السلام) در وادي السلام است که از آن جا به عنوان مقام حضرت مهدي (عليه السلام) ياد مي‌شود، پس از آن قبر هود وصالح است، چنان که در روايات به صراحت آمده است وآن ها زيارتگاه هاي مشهوري است که همگان به زيارت آن ها مي‌روند).(34) نگارنده گويد: احتمال انطباق محل منبر حضرت قائم (عجل الله تعالى فرجه الشريف) با مقام حضرت مهدي (عليه السلام) در وادي السلام، احتمال بسيار معقولي است ويکي از شواهد اين احتمال وجود (مقام امام صادق عليه السلام) در کنار اين مقام است‌. توضيح اين که: شهرت اين مکان مقدّس به عنوان (مقام امام صادق (عليه السلام)) طبعاً به دليل نزول امام صادق (عليه السلام) در اين مکان وبه جاي آوردن دو رکعت نماز در اين مکان مي‌باشد، چنان‌که در احاديث منقول از ابان بن تغلب، ابو الفرج سندي، فرات بن احنف ومبارک خبّاز به آن تصريح شده است. در همهِ احاديث ياد شده، امام صادق (عليه السلام) آن جا را به عنوان (محل منبر قائم (عجل الله تعالى فرجه الشريف)) معرفي فرموده است. روي اين بيان احتمال انطباق مقام حضرت با محل محراب آن حضرت کاملاً احتمال به جايي مي‌باشد. تا جايي که ما اطلاع داريم، نخستين کسي که اين احتمال را ابراز کرده، علامهِ بزرگوار، آيه الله حاج شيخ عبد الله مامقاني، متوفاي 1351 هـ . ق (صاحب تنقيح المقال) در کتاب ارزشمند (مرآه الکمال) مي‌باشد.(35) سپس علامه آل بحر العلوم مرحوم سيد جعفر آن را به صورت ارسال مسلّم بيان کرده است.(36) علامهِ مامقاني مرآه الکمال را به سال 1335 هـ . ق تأ‌ليف کرده است،(37) اين کتاب در سال 1342 هـ به چاپ رسيده است.(38) مرحوم بحر العلوم نيز کتاب (تحفه العالم) را به سال 1342 هـ . ق به رشتهِ تحرير در آورده(39) وبه سال 1355 هـ . ق به چاپ رسانيده است.(40) با توجه به زمان تحرير مرآت وتحفه احتمال مي‌رود که مرحوم بحر العلوم از آيت‌ الله مامقاني استفاده کرده باشد وشايد براي هر دو بزرگوار تداعي شده باشد.

چند نکته درباره وادي السلام:

در پايان شايسته است براي تکميل مطلب به چند نکته اشاره شود: 1. حديث ابان بن تغلب را مرحوم کليني با همان سند روايت کرده، جز اين که به جاي (موضع منبرالقائم (عليه السلام))، (موضع منزل القائم (عليه السلام)) آورده است.(41)

ما اين حديث را از کامل الزيارات نقل کرديم وبه پيروي از ابن قولويه آن را (موضع منبر القائم (عليه السلام))، آورديم. علامه مجلسي در مرآت از کليني پيروي کرده،(42) ولي در بحار از ابن قولويه وسيد بن طاووس تبعيت نموده است.(43)

2. وادي السلام بسيار وسيع وگسترده است، ولي مساحت آن را در دست نداريم، در يکي از سفرهاي زيارتي از رانندهِ تاکسي پرسيدم، گفت: 10 کيلومتر در 15 کيلومتر مي‌باشد، ولي سند مکتوب ندارم. 3. در بسياري از حکايات ومنابع به هنگام بحث از وادي السلام تعبير بيرون نجف به کار برده شده؛ در حالي که وادي متصل به نجف اشرف مي‌باشد واز صحن مقدس تا درِ وادي بيش از چند صد قدم نيست. علت اين تعبير اين است که در طول قرون واعصار همواره براي حفاظت شهر وتأ‌مين امنيت عمومي ديواري به دور شهر کشيده بودند که آن را (سور) مي‌ناميدند، اين سور بين شهر ووادي السلام فاصله انداخته بود ولذا بيرون از سور را بيرون نجف تعبير مي‌کردند. 4. در طول قرون واعصار وادي السلام مرکز خلوت اهل دل بود. بسياري از فقها، علما وصلحا ساعاتي از روز را در وادي السلام به تفکر، عبادت، اذکار واوراد مي‌پرداختند، چنان‌که از مجلسي اول نقل کرديم که در ايام تشرّف خود به نجف اشرف، شب‌ها در حرم مطهر وروزها در مقام حضرت صاحب الامر (عليه السلام) در وادي السلام به عبادت ورياضت مشغول مي‌شد.(44) 5. در منابع فراوان از وادي اسلام گفت‌وگو شده وکتاب مستقل مبسوطي به نام: (وادي السلام ا‌وسع مقابر العالم) توسط محسن بن عبد الصاحب بن جابر آل مظفر نجفي تأ‌ليف شده(45) که در 248 صفحه با مقدمهِ مرحوم سيد جواد شبّر، در 1384 هـ . ق در نجف اشرف به طبع رسيده است.(46)

پاورقي

(1) اجساد جاويدان، ص 334.

(2) لئالي الا‌خبار، ج 4، ص 277.

(3) الذريعه، ج 1، ص 100؛ ج 22، ص 218.

(4) دار السلام عراقي، ص 429 _ 432.

(5) اجساد جاويدان، ص 332 _ 338.

(6) ارشاد القلوب، ج 2، ص 439؛ بحار الانوار، ج 100، ص 233.

(7) موسوعه العتبات المقدسه. ج 6، ص 245.

(8) ارشاد القلوب، ج 2، ص 439.

(9) بحار الانوار، ج 100، ص 233.

(10) تحفه العالم، ج 1، ص 319.

(11) ماضي النجف، ج 1، ص 96.

(12) کشف الاستار، ص 206؛ رخسار پنهان، ص 368.

(13) بحار الانوار، ج 52، ص 176.

(14) کشف الاستار، ص 206.

(15) لوامع صاحب قراني، ج 8، ص 817.

(16) يعني به سال 1038 هـ . ق (1038 = 28 _ 1066) .

(17) لوامع صاحب قراني، ج 8، ص 664.

(18) الذريعه ، ج 18، ص 383.

(19) ماضي النجف، ج 1، ص 96.

(20) بحار الانوار، ج 52، ص 326؛ تاريخ الکوفه ، ص 100.

(21) ياقوت مي‌نويسد: ثَوِيه نام محلي در نزديکي کوفه مي‌باشد (معجم البلدان، ج 2، ص 87؛ تاريخ الکوفه، ص 162).

(22) دلائل الامامه، ص 459؛ حليه الا‌برار، ج 5، ص 343.

(23) در جلالت قدر او همين بس که امام باقر (عليه السلام) به او فرمود: در مسجد مدينه بنشين وبراي مردمان فتوا بده، من دوست دارم که همانند تو را در ميان شيعيانم ببينم (معجم الادباء، ج 1، ص 108) وچون خبر ارتحالش به امام صادق (عليه السلام) رسيد، فرمود: به خدا سوگند، مرگ ابان دلم را به درد آورد (تنقيح ‌المقال، ج 3، ص 89).

(24) کامل الزيارات، ص 34؛ بحار الانوار، ج 100، ص 241.

(25) حيره نام شهري بود در سه ميلي کوفه در سرزمين نجف (معجم ‌البلدان، ج 2، ص 328).

(26) تهذيب الا‌حکام، ج 6، ص 35؛ وسائل الشيعه، ج 14، ص 399.

(27) فرحه الغري، ص 56؛ ترجمهِ فرحه الغري، ص 80.

(28) شيخ طوسي در شمار اصحاب امام صادق (عليه السلام) از او به عنوان: (عيسى ابو الفرج السندي) نام برده (رجال شيخ طوسي، ص 259) ونام او در سلسلهِ روات کليني در کافي آمده، از جمله: ج 4، ص 409، 428 و520.

(29) فرحه الغري، ص 56؛ ترجمهِ فرحه الغري، ص 79؛ بحار الانوار، ج 100، ص 246؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 225.

(30) مرآه الکمال، ج 3، ص 159.

(31) همان، ص 161.

(32) مرآه الکمال، ج 3، ص 160 _ 161.

(33) تحفه العالم، ج 1، ص 319.

(34) همان، ص 256.

(35) مرآه الکمال، ج 3، ص 161.

(36) تحفه العالم، ج 1، ص 256 و319.

(37) مخزن المعاني، ص 181.

(38) الذريعه ، ج 20، ص 283.

(39) تحفه العالم، ج 2، ص 252.

(40) الذريعه ، ج 3، ص 451.